خبرگزاری تسنیم شنبه 21 آبان 1401 : در حالی که سال ۱۴۰۰ حداکثر جابه‌جایی کالا در رویه ترانزیت در مرزهای ایران بالغ بر ۱۵میلیون تن بوده، با ورود سرمایه‌گذار چینی در منطقه ویژه اقتصادی سرخس، تنها در یک سال ۲۰میلیون تن ظرفیت ترانزیت جدید ایجاد خواهد شد.
اشاره: اواخر هفته قبل دستیار رئیس‌جمهور روسیه از دستور پوتین به مسئولان این کشور برای اجرای خط آهن رشت ـ آستارا، برقی‌سازی خط اینچه‌برون ـ گرمسار و افزایش ظرفیت‌های همکاری‌های حمل‌ونقلی دو کشور ایران و روسیه خبر داد. شاید در نگاه اول تکمیل دو پروژه مذکور به‌عنوان دو طرح سرمایه‌گذاری خارجی مستقل، معنای خاصی برای مخاطب عام نداشته باشد، اما واقعیت آن است که هر دو پروژه در مسیر کریدور استراتژیک شمال ـ جنوب و اتصال کشور هند به غرب اروپا قرار دارند.
با توجه به ظرفیت مهم اقتصادی و امنیتی این کریدورها در تحولات فرامنطقه‌ای که می‌تواند منافع اقتصادی قابل‌توجهی نیز برای کشورمان داشته باشد، تلاش می‌کنیم به این مسئله و ابعاد مختلف آن به‌صورت مستقل بپردازیم. هدف نهایی این سلسله گزارشها صرفاً بررسی لایه انتفاعات اقتصادی کشورها نیست، چرا که دامنه موضوع حتی به مناقشات بزرگ ژئوپولیتیک و بازتعریف جایگاه جمهوری اسلامی ایران در جهان خواهد رسید. این رویکرد جدید تلاشی است برای پر کردن خلأ رسانه‌ای موجود در راستای تحقق کلان مطالبه رهبر معظم انقلاب در خصوص تعریف نقش ایران در تعاملات بین‌المللی جهان معاصر.
در این گزارش، با توجه به تحولات اقتصادی ایجادشده بعد از جنگ اوکراین، درگیری منطقه‌ای در قره‌باغ و… به موضوع کریدورهای زمینی شرق به غرب (بخشی از پروژه جاده ابریشم جدید) و آثار و نتایج سرمایه‌گذاری و برنامه‌های اقتصادی که با مشارکت کشور چین به‌صورت مشخص در مرز سرخس (منطقه ویژه اقتصادی) انجام می‌شود، خواهیم پرداخت.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، حدود یک سال و نیم قبل و در میانه تحولات سیاسی 2021 میلادی بود که جهان متوجه یک رویداد بزرگ ژئواکونومیک شد که دامنه آثار آن تا بندر شهید رجایی نیز کشیده شد. در آن مقطع توجه فعالان اقتصادی سراسر جهان به کانال سوئز معطوف شده بود که عملاً با زمینگیر شدن یک کشتی باری بزرگ مسیر تجارت جهانی با اختلال روبه‌رو شد. بر اساس آمارها، حدوداً 9.6 میلیارد دلار کالا به‌صورت روزانه به‌وسیله 50 کشتی که قابلیت حمل 1.2 میلیون تن بار را دارند از کانال سوئز عبور می‌کند، همچنین بین 5 تا 10 درصد از نفت دریاها از طریق کانال سوئز منتقل می‌شود، این بدان معناست که در صورت یک روز توقف کشتی‌ها پشت کانال مذکور، حمل بین 3 تا 5 میلیون بشکه نفت به تأخیر می‌افتد.
در آن مقطع به‌صورت غیرمنتظره شاهد افزایش کرایه حمل کالا به نقاط مختلف دنیا بودیم و این موضوع به‌صورت کوتاه‌مدت هزینه تأمین مالی تجارت و بازرگانی را با افزایش قابل توجه روبه‌رو کرد.
بعد از حادثه کانال سوئز افکار عمومی جهان به‌صورت ویژه و جدی‌تر از قبل به ابزار اقتصادی استراتژیک چین، یعنی راه ابریشم جدید یا مگاپروژه ترانزیتی کمربند ـ راه (Belt and Road Initiative) توجه نمود. لازم به ذکر است که طرح راهبردی چینی‌ها پیش از این، تنها در محافل کارشناسی و تخصصی مورد توجه و رصد قرار گرفته بود.
BRI یک طرح سرمایه‌گذاری در زیربناهای اقتصادی بیش از 70 کشور جهان و سازمان‌های بین‌المللی و توسعهٔ دو مسیر تجاری «کمربند اقتصادی راه ابریشم» و «راه ابریشم دریایی» است که در مرکز سیاست خارجی شی جین پینگ رئیس جمهور کشور چین قرار دارد.
این راه‌ها به‌محض تکمیل و اتصال به یکدیگر، تجارت زمینی میان شرق و غرب را تسهیل خواهند کرد؛ به‌گونه‌ای که در نهایت، وابستگی کنونی اقتصاد جهانی به گلوگاه‌هایی نظیر تنگه مالاکا و کانال سوئز کاهشی چشمگیر پیدا کند.
هرچند راه موضوعی جدید نیست، اما با تحولات گسترده ژئوانرژی، ژئواکونومی سالهای اخیر؛ اهمیت خود را باز یافته است. شی جین پینگ در سال 2013 و در دانشگاه نظر بایوف از مسیر زمینی ابتکار شاهراه ابریشم جدید و یک ماه بعد از آن، در اکتبر 2013 در اندونزی از مسیر دریایی آن رونمایی کرد و امروزه شاهراه ابریشم جدید را می‌توان جزء ایده‌های مهم در موضوع راه دانست که تأثیرات اقتصادی بسیاری دارد.
توجه داشته باشیم که هشتاد درصد از انرژی مورد نیاز چین از تنگه مالاکا عبور می‌کند و ازاین‌رو این تنگه به چالشی برای چین تبدیل شده است؛ زیرا با مسدود شدن این گذرگاه در بزنگاه‌های سیاسی و نظامی، تهدید عمده‌ای در حوزه انرژی متوجه چین می‌شود، همچنین، حدود 20 درصد از انرژی مورد نیاز چین نیز از تنگه هرمز عبور می‌کند، بنابراین، چینی‌ها برای دستیابی پایدار به انرژی و بازار، به‌دنبال مسیر جایگزین بودند و در نتیجه به شاهراه‌های زمین‌محور روی آوردند که امروزه از این ایده به‌عنوان کمربند اقتصادی راه ابریشم جدید یاد می‌شود.
واکاوی آخرین وضعیت شاخه‌های زمینی شاهراه ابریشم جدید
به‌صورت کلی کمربند اقتصادی جاده ابریشم (The Silk Road Economic Belt) که به‌عنوان چشم‌انداز بلندمدت زمینی برای توسعه زیرساختی و همکاری‌های اقتصادی اوراسیا است، شش کریدور توسعه‌ای را در بر می‌گیرد که عبارتند از:
1) کریدور اقتصادی پل زمینی جدید اوراسیا (NELBEC)
2) کریدور اقتصادی چین ـ مغولستان ـ روسیه (CMREC)
3) کریدور اقتصادی چین ـ آسیای مرکزی ـ غرب آسیا (CCWAEC)
4) کریدور اقتصادی چین ـ شبه‌جزیره هند (CICPEC)
5) کریدور اقتصادی بنگلادش ـ چین ـ هند ـ میانمار (BCIMEC)
6) کریدور اقتصادی چین ـ پاکستان (CPEC).
موضوع این گزارش بررسی جداگانه وضعیت این کریدورها نیست، بلکه تلاش می‌کنیم با واکاوی سه شاخه زمینی از کریدور شرق به غرب، آخرین وضعیت کشورمان در این تحول مهم بین‌المللی را بررسی کنیم. جدای از شاخه‌ای که در یک مسیر طولانی از کشور روسیه عبور می‌کند، 2 پروژه مکمل یکدیگر برای اتصال شرق به غرب ذیل کریدور CCWAEC (چین ـ آسیای مرکزی ـ غرب آسیا) عبارتند از:
کریدور چین، آسیای میانه، غرب آسیا که از کشورهای آسیای مرکزی، ایران و ترکیه عبور می‌کند و در نهایت به اروپا می‌رسد.
کریدور چین تا ترکیه از طریق آسیای مرکزی، دریای خزر و منطقه قفقاز جنوبی. (کریدور لاجورد)
به گزارش تسنیم، همان‌طور که در تصویر بالا قابل مشاهده است، عملاً سه شاخه زمینی مختلف در شاهراه ابریشم جدید جلب توجه می‌کند؛ مسیر زردرنگ از شمال و دو مسیر قرمزرنگ که به‌ترتیب از (آسیای میانه و دریای خزر) و شرق به غرب ایران عبور می‌کنند. اگر با نگاه صرفاً اقتصادی به شاخه‌های قرمزرنگ نگاه کنیم شاخه زمینی میانی، مسیر پرپیچ‌وخم‌تری را طی می‌کند و حتی قسمتی از این مسیر زمینی باید از دریای خزر عبور کند تا به کشور آذربایجان برسد.
همچنین در این مسیر (لاجورد) چالشهایی در خصوص عبور از کشور ارمنستان برای اتصال به ترکیه وجود دارد، اختلاف مرزی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان نیز ابهامات در این خصوص را تشدید کرده است، بر این اساس، مسیر جایگزین و عبور از تفلیس (گرجستان) برای دور زدن ارمنستان عملاً به طولانی‌تر شدن مسیر و افزایش هزینه‌های مرتبط منجر خواهد شد، این درحالی است که مسیر زمینی سرخس تا مرزهای استان آذربایجان غربی به هیچ عنوان با این چالشها روبه‌رو نیست.
اگر بخواهیم یک جمع‌بندی در بخش ابتدایی گزارش داشته باشیم باید تأکید کرد الزام وجود راه‌های جایگزین برای رساندن به‌موقع و کم‌هزینه محموله‌های مختلف از شرق به غرب جهان، امری غیرقابل انکار است و حوادثی از جنس بسته شدن کانال سوئز در 2021 یا جنگ اوکراین در 2022، همچنین ابهامات درباره تکرار و تعدد چالشهایی از این دست، توجه‌ها را به‌سمت دیگر شاخه‌های زمینی مسیرهای ترانزیتی مذکور، به‌خصوص مسیری که از کشورمان عبور می‌کند جلب کرده است.
رونمایی از سرمایه‌گذاری هوشمند چینی‌ها در منطقه ویژه اقتصادی سرخس؛ مرز استراتژیک در مسیر شاهراه زمینی ابریشم
اواخر مهر ماه امضای قراردادی کم‌سروصدا با حضور معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، معاون سرمایه‌گذاری وزیر اقتصاد و سرمایه‌گذار چینی، صورت گرفت که بر اساس آن بزرگ‌ترین مرکز ترانزیت و تهاتر کالا از طریق گذرگاه جنوبی چین به اروپا در منطقه ویژه اقتصادی سرخس فعال خواهد شد.
لازم به ذکر است مرکز لجستیک بین‌المللی منطقه سرخس با محوریت ایجاد سایت کانتینری در زمینی به‌وسعت 35 هکتار با ظرفیت تخلیه، بارانداز و بارگیری 500 کانتینر در هر شبانه‌روز و 660 هزار TEU در سال احداث خواهد شد.
فاز نخست اجرای این طرح که مربوط به حوزه احداث و راه‌اندازی است، با 400 میلیون یوان سرمایه‌گذاری اولیه آغاز خواهد شد و در فاز دوم نیز ایجاد سایت تهاتر کالاهای ایران و چین و در فاز سوم ایجاد شهرک بزرگ صنایع با مشارکت سرمایه‌گذاران چینی تعریف شده است. ایجاد این پارک لجستیکی می‌تواند ظرفیت ترانزیتی مرز سرخس را در سال اول به بیش از 20 میلیون تن در سال برساند که با این اتفاق علاوه بر ارزآوری، شاهد ایجاد بستری مهم به‌منظور توسعه و اشتغال در شمال شرق کشور خواهیم بود.
مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه در خصوص سرمایه‌گذاری چینی‌ها در سرخس گفت: ایجاد زیرساخت‌های لازم برای توسعه توان و ظرفیت ترانزیت در مناطق ویژه اقتصادی یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین سیاست‌های دولت سیزدهم است. پروژه بزرگ پارک لجستیک بین‌المللی در منطقه ویژه اقتصادی سرخس، نمونه‌ای از فعالیت‌های موفق در دولت سیزدهم است که دو وزارتخانه مهم امور خارجه و اقتصاد کنار آستان قدس، این موضوع را پیگیری کرده به سرانجام رساندند.
15هزار قطار چینی در مسیر اروپا؛ سهم ایران از ترانزیت شرق به غرب متحول خواهد شد
پیگیری‌ها نشان می‌دهد تعیین تعرفه‌ها، صدور ویزای رانندگان ناوگان حمل‌ونقل، ایجاد زیرساخت‌های لازم و ارائه خدمات گمرکی، چهار محوری است که با هماهنگی کامل بین کشورهای طول مسیر از جمله قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان در حال انجام است و این روند تا حصول نتیجه کامل ادامه خواهد داشت. بر اساس اعلام مسئولان وزارت امور خارجه و وزارت اقتصاد به‌نظر می‌رسد از طریق ایجاد و تقویت این کریدور، ظرفیت 20 میلیون تنی ترانزیت از مسیر چین ـ سرخس ـ ترکیه به‌طور کامل محقق شود.
به گزارش تسنیم، چین سالانه 15 هزار قطار برای ترانزیت کالا به اروپا استفاده می‌کند که با توجه به جنگ و تحولات ژئوپولیتیک اخیر، مسیر سرخس در ایران به‌عنوان مسیر جایگزین در نظر گرفته شده است و قرار است بخش عمده‌ای از کالاهایی که از چین است از این مسیر سرخس بگذرد. مسیر سرخس یک مسیر یکپارچه ریلی است و ریل باعث می‌شود مسیر کوتاه‌تر و در نهایت هزینه ترانزیت و تجارت خارجی کشورها کم‌تر شود و با انجام تمهیداتی ارزان‌تر از بقیه مسیرها نیز باشد. مسیر سرخس به‌عنوان مسیر انتقال کالا به اروپا تعیین شده است و احتمالاً در آینده نیز از این مسیر برای حمل کالا به خلیج فارس و هند استفاده می‌شود. لازم به ذکر است 95 درصد بار انتقالی از چین براساس نقل انتقال با کانتینر است، به‌خلاف کشور روسیه که محموله‌های آنها عمدتاً به‌صورت فله منتقل می‌شود.
سرخس نزدیک‌ترین راه برای مسیر چین به اروپا می‌شود
گفتنی است ایجاد شهرک‌های صنعتی براساس خوشه‌های صنعتی از برنامه‌های چینی‌ها در سرخس است که در این شهرک‌های صنعتی ساخت خودروها و اتوبوس‌های برقی و لوازم خانگی با هدف تولید در ایران و صادرات به اروپا انجام می‌شود. ممکن است بخشی از این تولیدات در سرزمین اصلی به فروش برود اما نگاه اصلی چین صادرات مجدد است. باتوجه به اینکه قطارهای چینی قرار است تا سرخس کالاها را حمل کنند و ادامه مسیر تا اروپا را قطارهای ایرانی و ترک انجام دهند و برای اینکه این قطارها خالی به مبدأ برنگردند، چین تصمیم دارد برخی از تولیدات و کالاها را به سرخس بیاورد و تولیدات خود را دوباره به اروپا یا به کشورهای آسیای میانه صادر کند، هدف اولیه این است که مشارکت شکل بگیرد و این مرکز کانتینری راه‌اندازی شود و هدف مهمتر که همه دنبال آن هستند این است که مسیر چین به اروپا از مسیر سرخس و جمهوری اسلامی باشد و در بلندمدت این مسیر تثبیت شود. بر اساس اعلام مسئولان کشورمان، احداث یک خط آهن توسط چین در کشور قرقیزستان طی سه سال در دستور کار قرار گرفته است و اگر این خط به مرحله بهره‌برداری برسد، سرخس نزدیک‌ترین راه و قطعی‌ترین راه برای مسیر چین به اروپا خواهد شد.